W lipcu mięły dwa lata, odkąd Kartę Polaka może otrzymać również cudzoziemiec posiadający obywatelstwo inne niż jednego z państw powstałych po rozpadzie ZSRR. W toku postępowania sprawdzana jest znajomość języka polskiego. W tym m.in. upatruje się przyczyny, że wśród Polonii żyjącej w krajach takich, jak Brazylia czy Stany Zjednoczone bardziej popularna wydaje się być procedura potwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego. Istnieją jednak sytuacje, w których staranie się o Kartę Polaka jest lepszym, a czasem jedynym dostępnym rozwiązaniem, żeby w stosunkowo krótkim czasie móc się pochwalić posiadaniem polskiego paszportu.

Ustawa o Karcie Polaka – od projektu do nowelizacji z 2019 r.

Ustawa o Karcie Polaka została uchwalona 7 września 2007 r. i weszła w życie 29 marca 2008 r. Chociaż same pracę nad ustawą zaczęły się blisko 10 lat wcześniej, kolejne projekty przepadały albo z powodu braku osiągniecia konsensusu wśród parlamentarzystów, albo ze względu na nieukończenie prac do końca kadencji Sejmu. Ostatecznie to zbliżający się III Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy i chęć przedstawienia konkretnych rozwiązań, w szczególności Polakom zza wschodniej granicy, był jednym z głównych powodów wyjścia z fazy projektu.

W efekcie ustawa o Karcie Polaka została uchwalona w kształcie, który można uznać za pewien kompromis zarówno z uwagi na jej zakres podmiotowy, jak i przyznane posiadaczom Karty Polaka uprawnienia. Z uwagi na koszty jej funkcjonowania, w kontekście przewidywanego – jak się później okazało, daleko zawyżonego – zainteresowania jej otrzymaniem, krąg osób uprawnionych do złożenia wniosku ograniczono do cudzoziemców posiadających obywatelstwo państw powstałych po rozpadzie ZSRR. Oficjalnie, jak czytamy w uzasadnieniu do projektu ustawy, tłumaczono to tym, że „w większości krajów byłego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich nie ma możliwości posiadania podwójnego obywatelstwa”. Karta Polaka miała stanowić pewien jego substytut. Kolejnym argumentem dla takiego zakreślenia kręgu odbiorców było wskazanie na ogromne dysproporcje w poziomie życia diaspory na Wschodzie i w innych częściach świata. Znalazło to odzwierciedlenie w preambule do ustawy, która wskazuje jej uchwalenie jako m.in. „wypełnienie moralnego obowiązku wobec Polaków na Wschodzie, którzy na skutek zmiennych losów naszej Ojczyzny utracili obywatelstwo polskie”. W początkowym okresie funkcjonowania ustawyu podstaw jej uchwalenia stało przekonanie o konieczności podtrzymywania istnienia, jak to określano, „żywiołu polskiego” m.in. na terenie Kresów Wschodnich. Posiadanie Karty Polaka miało pomóc zamanifestować poczucie przynależności do Narodu Polskiego, m.in. w postaci złożenia pisemnej deklaracji. Z czasem, z różnych przyczyn i w szczególności wśród młodszego pokolenia, Karta Polaka zaczęła być pożądana przede wszystkim ze względu na uprawnienia imigracyjne i finansowe benefity, które wynikają z jej posiadania. W perspektywie zostało to odzwierciedlone przez inne postrzeganie polonii na Wschodzie również przez samego ustawodawcę, który zaczął w niej widzieć przede wszystkim potencjał demograficzny. Odzwierciedla to m.in. przyznanie wsparcia finansowego w osiedleniu się w Polsce oraz w szybkiej ścieżce do nabycia obywatelstwa polskiego.

Wszystkie z wymienionych wyżej argumentów zaowocowały tym, że rozszerzenie podmiotowego zakresu ustawy nastąpiło dopiero po ponad 10 latach od jej uchwalenia, w 2019 r. Obecnie o Kartę Polaka może starać się każdy, niezależnie od posiadanego obywatelstwa, z zastrzeżeniem, że w dniu złożenia wniosku nie posiada on obywatelstwa polskiego, ani zezwolenia na pobyt stały na terytorium RP. Co ważne o Kartę Polaka mogą ubiegać się również apatrydzi.

W stronę obowiązującej ustawy o obywatelstwie polskim

Inicjatywa zmiany ustawy o obywatelstwie polskim pojawiła się w podobnym okresie, co projekt ustawy o Karcie Polaka i wraz z ustawą o repatriacji mówimy o tzw. pakiecie trzech ustaw. Uchwalenie nowej ustawy o obywatelstwie polskim było tym bardziej naglące, że poprzednia ustawa pochodziła jeszcze z 1962 r., czyli była osadzona w diametralnie innym kontekście prawnym, społecznym i gospodarczym. I tak, jak ustawa o Karcie Polaka miała za zadanie wspieranie polonii mieszkającej poza granicami Polski, a ustawa o repatriacji miała pomóc w powrocie do ojczyzny, tak nowa ustawa o obywatelstwie – ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. – nie tylko miała być dostosowana do potransformacyjnej rzeczywistości, ale przede wszystkim miała stworzyć mechanizm umożliwiający przywrócenie obywatelstwa polskiego osobom, które zostały go bezprawnie pozbawione.

Przywrócenie obywatelstwa polskiego

Obowiązująca ustawa o obywatelstwie polskim zawiera przepisy umożliwiające przywrócenie obywatelstwa polskiego osobom, które

• zostały go pozbawione m.in. na podstawie art. 11 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego, tj. w konsekwencji nabycia innego obywatelstwa (np. amerykańskiego);
• utraciły obywatelstwo polskie na podstawie art. 12 ustawy z dnia 8 stycznia 1951 r., czyli np. w konsekwencji uznanego przez ówczesną władzę za nielegalne opuszczenia obszaru Państwa Polskiego po 9 maja 1945 r. lub na skutek odmowy powrotu do kraju na wezwanie władzy;
• zostały pozbawione obywatelstwa polskiego m.in. na podstawie art. 15 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim, na podstawie którego obywatelstwo polskie było odbierane m.in. wówczas, gdy władze uznały, że osoba naruszyła obowiązek wierności wobec Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej lub działała na szkodę jej żywotnych interesów.

Innymi słowy, w tym trybie polski paszport uzyskuje cudzoziemiec, który już go wcześniej posiadał. Na marginesie, przesłanki utraty polskiego obywatelstwa na podstawie wymienionych wyżej ustaw często prowadzą do sytuacji, że osoba nie jest świadoma tego, że utraciła polskie obywatelstwo. O tym fakcie dowie się dopiero jego lub jej zstępny podczas ubiegania się polski paszport.

Obywatelstwo polskie przywraca minister właściwy do spraw wewnętrznych w drodze decyzji (art. 39 ust. 1 ustawy o obywatelstwie polskim). W przypadku cudzoziemca zamieszkującego poza terytorium RP, wniosek składa on za pośrednictwem konsula RP właściwego ze względu na miejsce zamieszkania (art. 42 ust. 1 ustawy o obywatelstwie polskim). Co ciekawe, w przypadku, gdy na podstawie dokumentów dołączonych do wniosku o przywrócenie obywatelstwa polskiego minister właściwy do spraw wewnętrznych lub konsul poweźmie wątpliwość, czy cudzoziemiec nie posiada obywatelstwa polskiego, to przekazuje wniosek do wojewody w celu przeprowadzenia postępowania w sprawie potwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego (art. 44 ust. 1 ustawy o obywatelstwie polskim).

Potwierdzenie posiadania obywatelstwa polskiego

Innym tytułem jest potwierdzenie posiadania obywatelstwa polskiego na podstawie art. 55 i nast. ustawy o obywatelstwie. Istotą uzyskania polskiego paszportu w tym trybie jest odwołanie się do zasady, zgodnie z którą obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodzica będącego obywatelem polskim. Innymi słowy, uprawniona do otrzymania polskiego paszportu jest osoba, która sama nigdy nie legitymowała się polskim paszportem, ale polskie obywatelstwo posiadali jej przodkowie. Znajduje to odzwierciedlenie w dokumentach załączanych do wniosku, czyli dokumentach dotyczących wstępnych wnioskodawcy do drugiego stopnia oraz informacje o istotnych okolicznościach niezbędnych do ustalenia stanu faktycznego i prawnego.

Grupa osób starających się o uzyskanie polskiego paszportu w oparciu o wspomnianą wyżej podstawę prawną jest bardzo zróżnicowana. Od tych, które bez trudu mogą przedstawić dokumenty przodków, którzy opuścili Polskę, np. w okresie powstania „Solidarności”, po osoby, których przodkowie np. wyemigrowali do Kanady po II Wojnie Światowej albo jeszcze w okresie międzywojennym, albo nawet przed I Wojną Światową osiedlili się w okolicach brazylijskiej Kurytyby. W takich sytuacjach najczęściej poziom skomplikowania danego przypadku zależy od tego, czy zachowały się dokumenty. Samo złożenie wniosku może poprzedzić mrówcza praca w archiwach i analiza rodzinnych historii.

W przypadku rozważań nad potwierdzeniem obywatelstwa polskiego istotne są dwie kwestie. Po pierwsze, w kontekście obowiązującej ustawy dopuszczalne jest posiadanie więcej niż jednego obywatelstwa przy utrzymaniu bezwzględnego priorytetu obywatelstwa polskiego. Odnosi się to do tzw. zasady wyłączności obywatelstwa polskiego, która polega na tym, że obywatel polski może posiadać równocześnie obywatelstwo polskie i obywatelstwo państwa obcego, ale nawet wówczas posiada wobec Rzeczpospolitej Polskiej takie same prawa i obowiązki, jak osoba posiadająca wyłącznie obywatelstwo polskie, tzn. nie może wobec władz polskich powoływać się ze skutkiem prawnym na posiadane równocześnie obywatelstwo obce lub na wynikające z niego prawa i obowiązki.

Druga kwestia to to uzupełniające zastosowanie znanej m.in. w Stanach Zjednoczonych, zasady ziemi (ius soli). Polega ona na tym, że obywatelstwo nabywa się w konsekwencji urodzenia na terytorium danego państwa. Wspomniana zasada jako odstępstwo od reguły jest stosowana w Polsce np. w odniesieniu do dzieci urodzonych na terytorium RP, których rodzice są nieznani albo nie posiadają żadnego obywatelstwa.

W kontekście rozważanego problemu istotne jest jednak inne zastosowanie zasady ius soli na potrzeby potwierdzenia posiadania polskiego obywatelstwa. Istota tkwi w bardzo ważnej dla Polaków dacie 11 listopada 1918 r., czyli symbolicznego dnia zakończenia I Wojny Światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Ustawa o obywatelstwie Państwa Polskiego z 1920 r. odwoływała się do prawa ziemi, co tłumaczono koniecznością uregulowania statusu osób, które wyemigrowały wcześniej, oraz tych, które w wyniku zmiany granic znalazły się poza granicami RP. Czyli, jak ma to miejsce np. w Stanach Zjednoczonych, liczyło się miejsce urodzenia. W praktyce, jeżeli wiemy, że nasz przodek, który wyjechał np. do Brazylii przed 1918 r. urodził się na terytorium znajdującym się w granicach II RP, to wzrastają nasze szanse na posiadanie polskiego paszportu. Szczegółowe dalsze kroki będą zależeć od tego, czy jesteśmy w stanie udowodnić to na podstawie dokumentów z domowego archiwum, czy też konieczne będzie zlecenie historykowi dokonania odpowiednich ustaleń lub też  samodzielna wyprawa na  poszukiwania w księgach parafialnych. Nie bez znaczenia będzie również fakt, czy przodek utracił obywatelstwo polskie, jeżeli tak, to z jakiej przesłanki. Warto również pamiętać, że istotne jest, czy aplikujący urodził się przed czy po utracie obywatelstwa przez przodka (lub odpowiednio, w przypadku ciągu urodzeń, kiedy fakt urodzenia nie odnosi się do samego wnioskodawcy, ale np. do jego rodzica).

Karta Polaka i potwierdzenie przynależności do Narodu Polskiego

W przypadku przywrócenia czy potwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego narodowość wnioskodawcy oraz jego przodków pozostaje bez znaczenia. Jest to o tyle ważne, że według różnych szacunków II RP zamieszkiwało od 31-34 % obywateli o innej narodowości niż polska.

W przypadku Karty Polaka sprawy wygląda nieco inaczej. Jak czytamy w preambule do ustawy o Karcie Polaka, powodem jej uchwalenia jest m.in. spełnienie oczekiwań „tych, którzy polskimi obywatelami nigdy wcześniej nie byli, lecz ze względu na swoje poczucie tożsamości narodowej pragną uzyskać potwierdzenie przynależności do Narodu Polskiego.”

I chociaż początkowo wymagano, aby wnioskodawca wykazał, że co najmniej jedno z jego rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było narodowości polskiej lub posiadało obywatelstwo polskie, to ustawą z dnia 24 listopada 2017 r. o zmianie ustawy o repatriacji, ustawy o Karcie Polaka oraz ustawy o cudzoziemcach przepis zmieniono, pozostawiając wyłącznie możliwość powołania się na narodowość. Spowodowało, to że posiadanie tego dokumentu obecnie wiąże się z poczuciem przynależności narodowej.

Pytanie jednak, jak należy ową przynależność narodową rozumieć. Z jednej strony, możemy mówić o przynależności etnicznej. Znajduje to potwierdzenie w załączanych do wniosku dokumentach, np. informacja o narodowości była wpisywana w książeczkach wojskowych czy w spisach przeprowadzonych po II Wojnie Światowej i w latach 50. na obszarze Kresów Wschodnich. Z drugiej strony, w dyskusjach parlamentarnych podczas prac nad ustawą wielokrotnie podkreślano, że przynależność narodowa w tym kontekście ma wymiar kulturowy, a nie etniczny. Innymi słowy, odnosi się ona do wymiarów takich, jak np. posługiwanie się językiem polskim, a niekoniecznie więzy krwi. Przepisy ustawy są tak skonstruowane, że pozwalają przyjąć każdą z interpretacji.

Konkludując, warunkiem otrzymania Karty Polaka jest złożenie (podpisanie), najczęściej w obecność Konsula RP, pisemnej deklaracji o przynależności do Narodu Polskiego, a fakt ten może i jest różnie interpretowany, w zależności od samego zainteresowanego.

Potwierdzenie wystawione prze organizację polską lub polonijną

Aspekt przynależności narodowej wiąże się również z tym, że alternatywnie do przedstawienia dokumentów potwierdzających polską narodowość przodków, wnioskodawca może przedstawić zaświadczenie wystawione przez organizację polską lub polonijną potwierdzające jego aktywne zaangażowanie w działalność na rzecz języka i kultury polskiej lub polskiej mniejszości narodowej przez okres co najmniej ostatnich trzech lat.

Rozwiązanie to pierwotnie miało być furtką w przypadku braku możliwości przedstawienia dokumentów w wyniku ich zniszczenia i braku możliwości odtworzenia. Mając na uwadze burzliwe losy Polaków na przestrzeni ostatniego stulecia, wprowadzona furtka jest nie tylko w pełni uzasadniona, a wręcz czasem niezbędna do umożliwienia wykonania jednego z założeń ustawy, tj. wypełnienia moralnego obowiązku wobec Polaków, którzy na skutek zmiennych losów naszej Ojczyzny utracili obywatelstwo Polskie.

Od początku zadawano sobie jednak pytanie, czy nie będzie to prowadziło do nadużyć i przyznawania Karty Polaka osobom, które z polską narodowością czy obywatelstwem nie mają nic wspólnego. Podjęto jednak decyzję o pozostawieniu takiej możliwości, argumentując, że możliwe nadużycia są marginalne w odróżnieniu od korzyści, jakie takie rozwiązanie przynosi. Pozostawiając na boku dyskusję, kto miał rację, z ponad dziesięcioletniej praktyki obowiązywania ustawy można przywołać wiele sytuacji, w których postępowanie organów ewoluowało w sposób uniemożliwiający nadużycia. Aktualną listę organizacji uprawnioną do wystawiania zaświadczeń zawiera obwieszczenie Ministra Spraw Zagranicznych z 3 stycznia 2020 r. w sprawie wykazu organizacji polskich lub polonijnych uprawnionych do wystawiania zaświadczeń potwierdzających aktywne zaangażowanie w działalność na rzecz języka i kultury polskiej lub polskiej mniejszości narodowej. Czytając załącznik, warto zwrócić uwagę, że szereg wymienionych organizacji to związki lub federacje. Wystawianie zaświadczenia będzie tutaj zatem de facto co najmniej dwustopniowe, gdyż opiera się ono najczęściej na wcześniejszej opinii władz wspomnianej organizacji należącej do danego związku lub federacji, której członkiem jest wnioskodawca.

Równocześnie takie rozwiązanie pozwala uzyskać Kartę Polaka również osobie
nieposiadającej polskiego pochodzenia, ale aktywnie zaangażowanej w krzewienie polskiej kultury lub będącej jej miłośnikiem. Czyli wyjątkową jest sytuacja, gdy zabiegi o uzyskanie obywatelstwa polskiego, a w szczególności okres wymagany do jego nabycia, rozpocznie się jeszcze w momencie, gdy osoba przebywa poza Polską, a nawet nigdy w niej nie była.

Przyznanie Karty Polaka a szczególna sytuacja małoletniego

Zgodnie z ustawą o Karcie Polaka małoletniemu przyznaje się ją na wniosek rodziców, gdy (1.) oboje z nich posiadają Kartę Polaka albo (2.) jeden z rodziców posiada Kartę Polaka, a drugi wyrazi zgodę na jej przyznanie małoletniemu. W przypadku, gdy małoletni ukończył 16 lat, wymagana jest również jego zgoda. Ustawa zawiera również rozwiązania szczególne, odnoszące się np. do sytuacji, gdy rodzic małoletniego posiadał Kartę Polaka, ale utracił ją w związku z uzyskaniem zezwolenia na pobyt stały. Warto również zauważyć, że w tym wypadku nie ma konieczności spełnienia innych warunków, jak np. wykazanie się znajomością języka polskiego. Co do zasady, Karta Polaka przyznana małoletniemu jest ważna przez okres 10 lat od dnia jej przyznania, jednak nie dłużej niż do dnia, w którym upływa rok od uzyskania przez niego pełnoletności. Można jednak przedłużyć jej ważność, jeżeli najpóźniej na 3 miesiące przed upływem terminu ważności jej posiadacz złoży stosowny wniosek o przedłużenie.

Istota rzeczy tkwi w tym, że w rezultacie Kartę Polaka może otrzymać małoletni, który nie spełnia warunku polskiego pochodzenia, ale spełniają go jego rodzice. Będzie to miało miejsce wówczas, gdy polskiej narodowości była np. jedynie jedna z prababć małoletniego, która równocześnie jest babcią jednego z rodziców. W rezultacie, rodzic spełnia warunek, a jego potomek już nie. Idą zaś za tym istotne uprawnienia, które przysługują posiadaczowi Karty Polaka, w tym np. możliwość kształcenia w szkole doktorskiej, podejmowania i odbywania studiów oraz innych form kształcenia, a także uczestnictwa w działalności naukowej, co do zasady, na warunkach przysługujących obywatelom polskim (a pamiętajmy, że studia w Polsce, co do zasady są nieodpłatne), a nierzadko – mając na uwadze dodatkowe wsparcie finansowe oferowane cudzoziemcom z Kartą  Polaka – bardziej korzystnych. Ubieganie się o Kartę Polaka rodzice małoletniego mogą postrzegać jako inwestycję w jego przyszłość i taki też może być wyłączny powód poszukiwania dokumentów potwierdzających polską narodowość czy udzielanie się w organizacji polskiej lub polonijnej.

Wybrane uprawnienia związane z posiadaniem Karty Polaka ze szczególnym uwzględnieniem świadczenia pieniężnego dla cudzoziemców osiedlających się w RP

Osoba posiadająca Kartę Polaka może pochwalić się szeregiem uprawnień z tym związanych. Przede wszystkim jest ona zwolniona z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę oraz ma możliwość podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej na takich samych warunkach jak obywatele polscy. Ma to niebagatelne znaczenie, ponieważ oznacza nieograniczony dostęp do polskiego rynku pracy – co do zasady taki sam jak  w przypadku pracownika legitymującego się polskim paszportem. W praktyce powoduje to, że taka osoba jest atrakcyjnym pracownikiem i kontrahentem, który może rozpocząć wykonywanie pracy niemal od zaraz, co rzadko ma miejsce w przypadku cudzoziemców.

Uprawnienia odnoszą się również do możliwości wspomnianego wyżej podejmowania kształcenia. Na marginesie można wyjaśnić, że kształcenie na niższych poziomach, z uwagi na wiążący, ustawowy obowiązek szkolny odnoszący się również do małoletnich cudzoziemców ma miejsce na zasadach ogólnych, na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe. Co więcej, jak już wspomniano, posiadacz Karty Polaka zachowuje prawo do ubiegania się o stypendia i inną pomoc przewidzianą dla cudzoziemców.

Ponadto cudzoziemiec posiadający Kartę Polaka, która samodzielnie nie jest dokumentem uprawniającym do przekraczania granicy, jest zwolniony z opłat konsularnych za przyjęcie i rozpatrzenie wniosku o wydanie wizy krajowej w celu korzystania z uprawnień wynikających z jej posiadania. Co więcej, na podstawie ustawy o cudzoziemcach jest on również zwolniony z obowiązku okazania środków utrzymania lub potwierdzających uzyskanie takich środków, co wiąże się ze wspomnianym wyżej otwartym dostępem do rynku pracy i możliwością niezwłocznego podjęcia zatrudnienia.

Równocześnie posiada on uprawnienia, które nie przysługują standardowemu Kowalskiemu, jak ulga na przejazdy kolejowe czy bezpłatny wstęp do muzeów państwowych.

I wreszcie, w przypadku złożenia wniosku o udzielenie zezwolenia na pobyt stały może on złożyć dodatkowy wniosek o przyznanie świadczenia pieniężnego na częściowe pokrycie kosztów zagospodarowania i bieżącego utrzymania w RP. Świadczenie przyznawane jest przez okres 9 miesięcy, w zróżnicowanej wysokości na przestrzeni pierwszych 3 i dalszych 6 miesięcy, a jego wysokość powiązana jest z  wysokością minimalnego wynagrodzenia za pracę.

Droga do obywatelstwa: Karta Polaka vs. potwierdzenie posiadania obywatelstwa polskiego

W przypadku potwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego wniosek składany jest bezpośrednio do wojewody właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub ostatnie miejsce zamieszkania na terytorium RP osoby, której postępowanie dotyczy. W przypadku zamieszkania poza granicami Polski można złożyć wniosek za pośrednictwem konsula właściwego ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy. Wysokość opłaty uzależniona jest od miejsca złożenia wniosku. Do wniosku należy dołączyć dokumenty niezbędne do ustalenia stanu faktycznego i prawnego, czyli najczęściej dokumenty potwierdzające posiadanie polskiego obywatelstwa przez wstępnych wnioskodawcy. W tym wypadku nie jest wymagana znajomość przez wnioskodawcę języka polskiego.

Droga do posiadania polskiego paszportu przez kogoś, kto zdecyduje się aplikować o Kartę Polaka jest nieco dłuższa. Organem właściwym w sprawie przyznania Karty Polaka jest, co do zasady, konsul właściwy ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy. Sama procedura jest bezpłatna. Po otrzymaniu Karty Polaka, cudzoziemiec zainteresowany wyjazdem do Polski może ubiegać się o roczną wizę krajową, a po przyjeździe złożyć wniosek o udzielenie zezwolenia na pobyt stały. Po otrzymaniu karty pobytu na podstawie decyzji o udzieleniu zezwolenia na pobyt stały na terytorium RP cudzoziemiec jest zobowiązany zdać Kartę Polaka.

Cudzoziemca przebywającego nieprzerwanie na terytorium RP przez okres co najmniej roku na podstawie zezwolenia na pobyt stały, które uzyskał w związku z posiadaną Kartą Polaka uznaje się za obywatela polskiego. Oczywiście, warunkiem jest złożenie wniosku o uznanie za obywatela polskiego do właściwego, ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy, wojewody. Okres nieprzerwanego pobytu oceniany jest na podstawie art. 195 ust. 4 ustawy o cudzoziemcach i mówiąc w skrócie, pobyt uważa się za nieprzerwany, jeżeli żadna z przerw nie była dłuższa niż 6 miesięcy i wszystkie przerwy łącznie nie przekroczyły 10 miesięcy. Co więcej, decyzja w sprawie uznania za obywatela polskiego ma charakter konstytutywny, co w tym wypadku ma takie znaczenie, że kryterium nieprzerwanego pobytu musi zostać spełnione w dniu wydania decyzji, a nie w dniu złożenia wniosku. Przepisy przewidują szereg wyjątków, kiedy nawet pobyt za granicą nie wyczerpuje dostępnej puli i pobyt w dalszym ciągu uznawany jest za nieprzerwany. Warto jednak zauważyć, że w niektórych przypadkach efekt jest taki, iż faktyczny, konieczny pobyt na terytorium RP skraca się do 2 miesięcy na przestrzeni roku.

Zamiast podsumowania, czyli kiedy starać się o Kartę Polaka, a kiedy składać wniosek o potwierdzenie posiadania obywatelstwa polskiego

Analiza każdej sprawy przy tak postawionym pytaniu będzie dwuetapowa: pierwszy etap skupia się na możliwości spełnienia warunków, a drugi odnosi się do celu ubiegania się o wskazany dokument. Innymi słowy, wnioskodawca musi odpowiedzieć sobie na pytanie czy się kwalifikuje i dlaczego składa wniosek.

Warunkiem potwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego jest przedstawienie dokumentów dotyczących wstępnych wnioskodawcy, którzy takie obywatelstwo posiadali. W przypadku, gdy dysponujemy takimi dokumentami, postępowanie nie nastręcza specjalnych trudności. Schody zaczynają się w momencie, gdy wymagane jest np. wcześniejsze przeprowadzenie kwerendy w archiwach znajdujących się w Polsce lub w Białorusi czy na Ukrainie. Dodatkowe trudności mogą dotyczyć wyjaśnienia np. przyczyn zmiany nazwiska. W celu potwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego nie jest wymagane, abyśmy w jakimkolwiek stopniu znali język polski, czy byli polskiej narodowości. W przypadku osób zamieszkałych za granicą warto pamiętać, że konsul działa tutaj de facto w roli pośrednika, a decyzję wydaje właściwy wojewoda. Z drugiej strony, jest to również postępowanie, które w znacznej mierze może zostać zlecone kancelarii prawnej, która poprowadzi sprawę za nas i najczęściej nawet samodzielnie będzie współpracować z historykiem-archiwistą czy tłumaczem przysięgłym, gdy zajdzie taka potrzeba. Oczywiście im bardziej skomplikowana sprawa, tym wyższe koszty.

Rezultatem jest uzyskanie decyzji potwierdzającej posiadanie obywatelstwa polskiego przez wnioskodawcę. Po transkrypcji aktów stanu cywilnego, czyli przeniesienia – na wniosek oraz w odrębnym postępowaniu – zagranicznego aktu stanu cywilnego (np. aktu urodzenia) do polskiego rejestru stanu cywilnego postępowanie umożliwia późniejsze aplikowanie o polski dowód osobisty oraz paszport. Oczywiście, akty stanu cywilnego można transkrybować wcześniej, jeszcze przed uzyskaniem decyzji dot. obywatelstwa. W konsekwencji, świeżo upieczony polski obywatel, może korzystać z praw przysługujących osobie legitymującej się paszportem z orłem w koronie, w tym związanych z możliwością podejmowania pracy czy działalności gospodarczej w innych państwach członkowskich UE lub możliwości wjazdu bez konieczności uzyskania wizy do długiej listy krajów.

W przypadku osoby myślącej o uzyskaniu Karty Polaka w pierwszej kolejności należy zastanowić się nad zgromadzeniem dokumentów potwierdzających polską narodowość przodków. Na marginesie można zaznaczyć, że konsul to osoba najczęściej świetnie zaznajomiona z regionalnym kontekstem społecznym, politycznym i historycznym, co wpływa na umiejętność czytania przedłożonych dokumentów oraz zrozumienia ich kontekstu, i nierzadko poszukiwania interpretacji najbardziej korzystnej dla wnioskodawcy. Kolejnym elementem będzie przygotowanie się do rozmowy z konsulem, która dotyczy kultywowania polskich tradycji i zwyczajów. Chociaż rozmowa odbywa się w języku polskim, jej celem nie jest egzaminowanie aplikującego – chociaż większość osób tak do tego podchodzi, ale sprawdzenie czy utrzymuje on związek z polską kulturą. Pytania dotyczą, na przykład, świąt, potraw jakie się w ich trakcie serwuje – czy w rodzinnej tradycji przetrwały jakieś z nich. Pytania dotyczą również polskich symboli narodowych czy historii Polonii w miejscu zamieszkania. Warunkiem jest wykazanie się znajomością języka polskiego, jednak ma to na celu potwierdzenie włożenia pewnego wysiłku w uzyskanie dokumentu, jego znaczenia dla aplikującego. Dla zobrazowania można przytoczyć dwa argumenty. Po pierwsze, w trakcie prac nad ustawą wymagany poziom znajomości języka polskiego określano na poziomie A2, z czego ostatecznie zrezygnowano, chcąc uniknąć porównania do egzaminu. Warto również pamiętać, że nic nie stoi na przeszkodzie, aby z konsulem rozmawiać więcej niż jeden raz.

Karta Polaka daje szereg uprawnień, które mają znaczenie przede wszystkim dla osoby, która chce symbolicznie potwierdzić swoją przynależność do Narodu Polskiego lub wyemigrować do Polski. Dodatkowym argumentem może okazać się aspekt finansowy: pierwszeństwo w korzystaniu ze środków budżetu państwa lub samorządów terytorialnych przeznaczonych na wspieranie Polaków za granicą oraz dodatkowe stypendia i świadczenie na zagospodarowanie w przypadku podjęcia w Polsce studiów lub chęci osiedlenia się. Z wyjątkiem posiadania określonych benefitów związanych z uzyskaniem wizy krajowej, dokument ten nie będzie aż tak pomocny dla kogoś, kto planuje wyjazd do innego państwa członkowskiego UE. Również późniejsze, ewentualne postępowania o uzyskanie zezwolenia na pobyt stały czy uznanie za obywatela polskiego są w tym wypadku de facto formalnością, a liczba dokumentów jest ograniczona i sprowadza się w zasadzie do przedłożenia kopii Karty Polaka i dalej decyzji o udzieleniu zezwolenia na pobyt stały na terytorium RP.

W rezultacie czasem o tym, o jaki dokument będziemy się ubiegać zadecydują dokumenty. Może okazać się, że jesteśmy w stanie potwierdzić polskie obywatelstwo przodków, ale nie jesteśmy w stanie potwierdzić ich polskiej narodowości. Mogą zdarzyć się również sytuacje odwrotne, spowodowane np. tym, że przodkowie zamieszkiwali tereny, które nie znalazły się w granicach II RP. W tym wypadku to, czy będziemy aplikować o Kartę Polaka, czy o potwierdzenie posiadania polskiego obywatelstwa może okazać się poza naszą decyzją. Może również zdarzyć się, że naszym celem jest możliwość podjęcia pracy w jednym z państw członkowskich UE, innych niż Polska. W tym wypadku istotne będzie dla nas jak najszybsze uzyskanie polskiego paszportu i oczywistym wyborem okaże się złożenie wniosku o potwierdzenie posiadania obywatelstwa polskiego. Może się również zdarzyć, że barierą będzie i jedyna ścieżka to składanie wniosku o potwierdzenie posiadania obywatelstwa polskiego. Może się również okazać, że chociaż obie ścieżki są dla nas dostępne, to najbliższym celem jest możliwość podjęcia bezpłatnych studiów medycznych w Polsce. W takim wypadku staranie się o Kartę Polaka będzie dużo bardziej racjonalnym rozwiązaniem. I wreszcie może się zdarzyć, że nasi przodkowie nie posiadają ani polskiego obywatelstwa, ani nie byli polskiej narodowości, ale zastanawiamy się, jak zabezpieczyć przyszłość dzieci i wyjazd do Polski wydaje się dobrym i dostępnym rozwiązaniem. Karta Polaka jest również dla tych, którzy poczuli, że polska kultura i język jest im szczególnie bliski.

Karolina Misiewicz, Magdalena Świtajska,\