Ustawa z dnia 31 marca 2020 r., czyli tzw. Tarcza Antykryzysowa 1.0, wprowadziła szereg nowych przepisów do ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem wirusa SARS-CoV-2, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (dalej jako specustawa). Jej głównym celem było przede wszystkim umożliwienie pracodawcom utrzymanie miejsc pracy na czas zawieszenia działalności lub zmniejszenia przychodów. Zawiera ona także ważne przepisy dotyczące przedłużania ważności orzeczeń o niepełnosprawności, orzeczeń o stopniu niepełnosprawności oraz orzeczeń o niezdolności do pracy, na które pracodawcy zatrudniający osoby z niepełnosprawnościami powinni zwrócić szczególną uwagę.

System orzekania o niepełnosprawności

Status prawny osób z niepełnosprawnościami został uregulowany przepisami ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tj. Dz.U. z 2020 r. poz. 426). Zgodnie z ustawą osobą niepełnosprawną jest osoba, która  posiada orzeczenie o niepełnosprawności (tzw. niepełnosprawność w sensie prawnym). Niepełnosprawność może być potwierdzona następującymi rodzajami orzeczeń:

1. orzeczenia powiatowych i wojewódzkich zespołów do spraw orzekania o lekkim, umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności;
2. orzeczenia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o niezdolności do samodzielnej egzystencji oraz o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy, które są traktowane na równi z orzeczeniami o stopniu niepełnosprawności w ten sposób, że orzeczenie:
   • o całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
   • o niezdolności do samodzielnej egzystencji traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
   • o całkowitej niezdolności do pracy traktowane jest na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności;
   • o częściowej niezdolności do pracy traktowane jest na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności.
3. orzeczenia o niepełnosprawności wydane przed ukończeniem 16 roku życia.

Uzyskanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności jest związane z nabyciem i korzystaniem ze ściśle określonych przywilejów. Tym samym stopień niepełnosprawności wpływa tak na zakres dodatkowych uprawnień pracownika, jak i na uprawnienia pracodawcy dotyczące możliwości uzyskania pomocy publicznej związanej z zatrudnianiem. Tak więc, w pierwszej kolejności trzeba ustalić, czy pracownik legitymuje się orzeczeniem o niepełnosprawności, a następnie jaki ma stopień niepełnosprawności.

Osoba z niepełnosprawnością dysponująca orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności lub orzeczeniem o niepełnosprawności może m.in. uczestniczyć w warsztatach terapii zajęciowej, turnusach rehabilitacyjnych, może także uzyskać dofinansowanie zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz pomoce techniczne. Pracownik z niepełnosprawnością ma także możliwość korzystania ze ściśle określonych przywilejów pracowniczych, w tym  z prawa:

• do dodatkowego urlopu wypoczynkowego,
• do dodatkowej przerwy w pracy,
• do pracy w skróconym czasie pracy,
• zakazie pracy w porze nocnej oraz w godzinach nadliczbowych.

Ważne orzeczenie o niepełnosprawności jest także istotne dla pracodawcy, który zatrudnia osobę z niepełnosprawnością, gdyż dzięki temu może on uzyskać dodatkowe wsparcie finansowe ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), takie jak m.in.

• miesięczne dofinansowanie do wynagrodzenia pracownika niepełnosprawnego,
• zwrot kosztów związanych z przystosowaniem stanowisk pracy i pomieszczeń zakładu pracy do potrzeb niepełnosprawnego pracownika czy też
• zwrot kosztów wyposażenia stanowiska pracy osoby niepełnosprawnej.

Pracodawca, zatrudniając osobę z orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności, może także obniżyć wysokość miesięcznych wpłat na PFRON.

Zatrudnianie pracowników z ważnym orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności jest również istotne dla pracodawców posiadających statusy zakładów pracy chronionej (ZPChr) lub zakładów aktywności zawodowej (ZAZ). Aby utrzymać ten status, pracodawca zobowiązany jest między innymi do legitymowania się określonymi wskaźnikami zatrudnienia osób z niepełnosprawnością. Dlatego też w przypadku gdy pracownicy nie przedstawią pracodawcy o statusie ZPChr lub ZAZ ważnych orzeczeń potwierdzających stopień niepełnosprawności, może to oznaczać obniżenie wskaźnika zatrudnienia tych osób poniżej wymogów ustawowych, co skutkuje wydaniem decyzji o utracie statusu ZPChr lub ZAZ i dodatkowej utracie przywilejów podatkowych w tym zakresie. 

Powyższe wyraźnie wskazuje, że brak ważnego orzeczenia o stopniu niepełnosprawności może powodować liczne komplikacje, zarówno dla pracownika, jak i zatrudniającego go pracodawcy. 

Dłuższe terminy ważności orzeczeń o niepełnosprawności

Zagrożenie wynikające z wirusem SARS-CoV-2 spowodowało brak możliwości wydawania nowych orzeczeń przez powołane do tego organy (powiatowe i wojewódzkie zespoły do spraw orzekania oraz ZUS), w związku z wymogiem udziału w badaniu samego zainteresowanego. Dlatego też Tarcza Antykryzysowa 1.0 uwzględniła w swoich przepisach także regulacje dotyczące przedłużania ważności orzeczeń o niepełnosprawności, orzeczeń o stopniu niepełnosprawności oraz orzeczeń o niezdolności do pracy.

Zgodnie z art. 15h specustawy, z przyczyn związanych z przeciwdziałaniem COVID-19, orzeczenie o niepełnosprawności albo orzeczenie o stopniu niepełnosprawności wydane na czas określony na podstawie ustawy o rehabilitacji, którego ważność:

1. upłynęła w terminie do 90 dni przed dniem wejścia w życie Tarczy Antykryzysowej (31 marca 2020 r.), pod warunkiem złożenia w tym terminie kolejnego wniosku o wydanie orzeczenia, zachowuje ważność do upływu 60. dnia od dnia odwołania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii, jednak nie dłużej niż do dnia wydania nowego orzeczenia o niepełnosprawności albo orzeczenia o stopniu niepełnosprawności;
2. upływa w terminie od dnia wejścia w życie Tarczy Antykryzysowej (31 marca 2020 r.), zachowuje ważność do upływu 60. dnia od dnia odwołania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii, jednak nie dłużej niż do dnia wydania nowego orzeczenia o niepełnosprawności albo orzeczenia o stopniu niepełnosprawności.

Przepisy punktu pierwszego weszły w życie z mocą od 9 grudnia 2019 r., a punktu drugiego od 8 marca 2020 r.

Wydłużenie orzeczeń o niezdolności do pracy

Zgodnie z art. 15zc specustawy, orzeczenia, które traktowane są na równi z orzeczeniami o niepełnosprawności, tj. orzeczenie o:

1. częściowej niezdolności do pracy,
2. całkowitej niezdolności do pracy,
3. całkowitej niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji,
4. niezdolności do samodzielnej egzystencji

– wydane na czas określony m.in. na podstawie przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, którego ważność upływa w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii albo w okresie 30 dni następujących po ich odwołaniu –zachowują ważność przez okres kolejnych trzech miesięcy od dnia upływu terminu jego ważności, a w przypadku złożenia wniosku o ustalenie uprawnień do świadczenia na dalszy okres przed upływem ww. terminu ważności.

Przepisy dotyczące orzeczeń o niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji weszły w życie z mocą od 8 marca 2020 r. Zasady określone powyżej mają odpowiednie zastosowanie do orzeczeń, których termin ważności upłynął przed dniem wejścia w życie Tarczy Antykryzysowej 1.0 (31 marca 2020 r.), jeśli:

• wniosek o ustalenie uprawnień do świadczenia na dalszy okres został złożony przed upływem terminu ważności tego orzeczenia, oraz
• nowe orzeczenie nie zostało wydane przed dniem wejścia w życie ww. ustawy.

Rada Ministrów może w drodze rozporządzenia określać dłuższe okresy ważności orzeczeń, niż wskazane powyżej.

Dlatego też pracodawca osoby niepełnosprawnej, której orzeczenie traci ważność – w celu np. dalszego ubiegania się o dofinansowanie do wynagrodzeń z PFRON – powinien pozyskać od pracownika niezbędne informacje, w postaci dokumentu potwierdzającego  w wymaganych przypadkach  złożenie przez pracownika wniosku o wydanie orzeczenia (oraz zweryfikować czy wniosek został złożony w odpowiednim czasie), a także poinformować, że kolejne wydane orzeczenie powinno być dostarczone do pracodawcy jak najszybciej, aby nie wnioskował o wsparcie nienależnie (kolejne orzeczenie może zawierać inne rozstrzygniecie).

Należy pamiętać, że zgodnie z § 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z 26.03.2020 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności z przyczyn związanych ze zwalczaniem zakażenia, zapobieganiem rozprzestrzenianiu się, profilaktyką oraz zwalczaniem skutków choroby zakaźnej wywołanej wirusem SARS-CoV-2 możliwe stało się rozpatrywanie wniosków o nowe orzeczenie w trybie zaocznym, bez udziału osób zainteresowanych (jeśli oczywiście pozwala na to dostarczona dokumentacja).

Mateusz Brząkowski