Zasady dotyczące urlopu opiekuńczego zostały wprowadzone do kodeksu pracy w rozdziale Ia (art. 173¹ – 173³). Pracownikom przysługuje pięć dni urlopu w ciągu roku kalendarzowego, które są dla nich dniami roboczymi, zgodnie z ich ustalonym harmonogramem pracy (art. 173¹ § 1 i § 3 k.p.). Urlop można wziąć jednorazowo lub w częściach. W przeciwieństwie do innych rodzajów urlopu, takich jak np. urlop wypoczynkowy (art. 154 § 2 k.p.), urlopu opiekuńczego nie skraca się proporcjonalnie do wymiaru pracy (np. dla pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze). Dodatkowo nie ma ograniczenia liczby godzin urlopu (co też dotyczy urlopu wypoczynkowego – art. 154 § 2 k.p.), więc roczny wymiar urlopu opiekuńczego zawsze wynosi pięć dni roboczych, niezależnie od ilości godzin pracy pracownika czy zatrudnienia w niepełnym wymiarze. Taki sposób regulacji wynika z celu udzielania urlopu (opieka lub wsparcie dla osób wymagających tego z poważnych względów medycznych) oraz faktu, że za ten czas nie przysługuje wynagrodzenie.

Jak już wspomniano, urlop opiekuńczy ma na celu zapewnienie opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych (art. 173¹ § 1 k.p.). Członkami rodziny są syn, córka, matka, ojciec lub małżonek pracownika (art. 173¹ § 2 k.p.). Choć to zawężenie mogłoby wydawać się zbyt restrykcyjne (nie obejmuje np. dziadków, którzy często potrzebują opieki medycznej ze względu na podeszły wiek), rozszerzenie przepisu na osoby zamieszkujące z pracownikiem w tym samym gospodarstwie domowym częściowo rozwiązuje ten problem. Problemem może być brak jednoznacznej definicji „poważnych względów medycznych”. Zarówno ustawa, jak i dyrektywa nie precyzują, jak należy rozumieć ten termin. Przypuszczalnie zakres tego przepisu będzie powodem sporów między pracownikami ubiegającymi się o urlop a pracodawcami, dlatego w przyszłości orzecznictwo może częściowo wyjaśnić to pojęcie.

Wniosek o udzielenie urlopu opiekuńczego należy złożyć na piśmie lub elektronicznie nie później niż jeden dzień przed rozpoczęciem korzystania z urlopu (art. 173 1 § 4 k.p.). Pierwotnie w projekcie nowelizacji termin ten wynosił trzy dni. Skrócenie terminu do jednego dnia wydaje się właściwą zmianą, ponieważ lepiej oddaje charakter tego urlopu (względy medyczne często pojawiają się nagle, więc czekanie trzy dni często byłoby sprzeczne z celem regulacji). We wniosku należy podać dane osoby, która wymaga opieki lub wsparcia, takie jak imię i nazwisko, stopień pokrewieństwa z pracownikiem w przypadku członka rodziny, adres zamieszkania w przypadku osoby niebędącej członkiem rodziny oraz przyczynę konieczności zapewnienia osobistej opieki (art. 173¹ § 5 k.p.). Nie trzeba jednak podawać szczegółowych informacji na temat stanu zdrowia ani załączać zaświadczenia lekarskiego.

Jak już wspomniano, urlop opiekuńczy jest bezpłatny zgodnie z art. 80 k.p., jednak okres tego urlopu wlicza się do okresu zatrudnienia, który warunkuje prawa pracownicze (art. 173² k.p.). Art. 173³ k.p. odwołuje się do art. 177 § 1, 1¹, 4 i 4¹ k.p., co zapewnia pracownikowi korzystającemu z urlopu opiekuńczego ochronę przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy od dnia złożenia wniosku o udzielenie urlopu (ale nie wcześniej niż na jeden dzień przed rozpoczęciem korzystania z urlopu) do dnia zakończenia urlopu.

Pracodawca nie może również w tym czasie przygotowywać się do wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia. Istnieją jednak dwa wyjątki od tego zakazu: gdy występują przyczyny rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika oraz w przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy. W obu tych sytuacjach wymagana jest zgoda związku zawodowego, który reprezentuje pracownika (art. 177 § 1 pkt 2 i § 4 w zw. z art. 173³ k.p.).

Art. 173³ k.p. odwołuje się również do art. 186⁴ k.p., zgodnie z którym po zakończeniu urlopu opiekuńczego pracownik powinien być dopuszczony do pracy na tym samym stanowisku, a jeśli to niemożliwe – na stanowisku równorzędnym do tego, na którym pracował przed rozpoczęciem urlopu. Wprowadzenie tej regulacji może wydawać się niecelowe, biorąc pod uwagę krótki czas trwania urlopu opiekuńczego (art. 186⁴ k.p. dotyczy sytuacji po powrocie z długotrwałych urlopów, takich jak urlop wychowawczy, który może trwać do 36 miesięcy). Dodatkowo takie odwołanie może budzić wątpliwości, gdyż ustawa nie przewiduje go w innych  sytuacjach, gdy pracownik wraca po okresie nieobecności (np. po urlopie wypoczynkowym).

Pracownikowi, który ma prawo ubiegać się o urlop opiekuńczy, przysługuje też prawo do elastycznej organizacji pracy (art. 188¹ w zw. z art. 173³ k.p.).

Instytucja urlopu opiekuńczego jest niewątpliwie korzystna dla pracowników i będzie sprzyjała pogodzeniu obowiązków rodzinnych i zawodowych. Można natomiast mieć zastrzeżenia do braku pełnego uregulowania zasad korzystania z tego urlopu, co może skutkować wątpliwościami, jak należy stosować w tym zakresie przepisy kodeksu pracy.

Marcin Wujczyk