23 maja 2024 r. Sejm przyjął długo wyczekiwany projekt ustawy o ochronie sygnalistów (ma ona implementować dyrektywę Parlamentu Europejskiego (UE) 2019/1937 w sprawie ochrony praw osób zgłaszających naruszenie prawa Unii). Przeszło dwa lata po upływie terminu na wdrożenie przepisów unijnych wydaje się prawdopodobne, że pracodawcy (i sygnaliści) wreszcie doczekają się wejścia w życie przepisów, które budzą wśród nich wiele obaw i niejasności.

Co prawda projekt musi jeszcze zostać przyjęty przez Senat i podpisany przez Prezydenta, niemniej prawdopodobnie w jego treści nie zostanie wprowadzonych wiele istotnych zmian.

Projekt ustawy przewiduje szeroki pakiet sankcji karnych oraz roszczeń przysługujących osobom, w stosunku do których nieprawidłowo zastosowano jego przepisy. Skoro przepisy o sygnalistach mają już wkrótce obowiązywać, warto zaznajomić się z potencjalnymi konsekwencjami ich naruszenia.

Sankcje karne za naruszenie ustawy o ochronie sygnalistów

Ustawodawca – mając na uwadze wymogi dyrektywy – przewidział w projektowanym akcie prawnym szereg sankcji za naruszenia określonych obowiązków zarówno przez podmioty obowiązane do ochrony sygnalistów (np. pracodawców), jak i przez osoby zgłaszające naruszenie prawa, które dokonują tego w złej wierze. Przepisy karne zostały w całości uregulowane w Rozdziale 6 projektowanej ustawy.

Projekt ustawy przewiduje następujący katalog przestępstw:

W szczególności pozytywnie ocenić należy zawarcie w projekcie ostatniego z wymienionych przestępstw. Objęcie sankcjami oczywiście bezzasadnego zgłoszenia wewnętrznego może prewencyjnie oddziaływać na sygnalistów, zapobiegając tym samym zgłoszeniom oczywiście nieprawdziwych informacji, mającym na celu wyłącznie wywołanie zamętu.

W przypadku przestępstw grzywnę (która w naszej ocenie będzie najczęściej stosowaną karą) wymierza się w stawkach dziennych w liczbie od 10 do 540. Wysokość stawki dziennej może wynosić od 10 zł do aż 2 000 zł. Wobec tego grzywna może wynieść od 100 zł do aż 1 080 000 zł.

Projekt ustawy przewiduje też sankcje za brak ustanowienia procedury zgłoszeń wewnętrznych lub ustanowienie takiej procedury z istotnym naruszeniem przepisów. Taki czyn zabroniony stanowić będzie jedynie wykroczenie, zagrożone karą grzywny. Projekt nie określa jej wysokości, co oznacza, będzie ona ustalana w oparciu o Kodeks wykroczeń – grzywna może więc zostać wymierzona w wysokości od 20 zł do 5 000 zł.

Roszczenia odszkodowawcze wynikające z ustawy o ochronie sygnalistów

Projekt ustawy przewiduje zasadniczo możliwość dochodzenia odszkodowania i/lub zadośćuczynienia zarówno przez sygnalistę, w stosunku do którego dopuszczono się działań odwetowych, jak i przez osobę, która poniosła szkodę z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji przez sygnalistę.

Roszczenia sygnalisty, wobec którego podjęto działania odwetowe

Projekt ustawy wprost wskazuje, że wysokość odszkodowania dla sygnalisty, wobec którego podjęto działania odwetowe, nie może być niższa niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w roku poprzednim, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Monitorze Polskim. Górna granica odszkodowania nie jest limitowana – projekt ustawy reguluje wyłącznie jego minimum. Dochodzenie zarówno odszkodowania, jak i zadośćuczynienia odbywać się będzie na zasadach ogólnych wynikających z Kodeksu cywilnego. Wobec tego sygnalista, wobec którego podjęto działania odwetowe, będzie musiał wykazać:

• zdarzenie powodujące szkodę (lub tzw. krzywdę w przypadku dochodzenia zadośćuczynienia),
• wysokość doznanej szkody,
• związek przyczynowy pomiędzy tymże zdarzeniem a wystąpieniem szkody – czyli wykazać, że zachowanie danej osoby spowodowało szkodę (lub krzywdę) określonej wartości.

Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy o sygnalistach, odszkodowanie, którego będzie mógł żądać sygnalista, stanowić będzie dodatkowy środek ochrony prawnej. Projektodawca podkreślił, że jeżeli działania odwetowe wobec sygnalisty przyjmą formę, za którą w prawie pracy lub w prawie cywilnym jest przewidziana osobna sankcja (np. za działania mobbingowe, dyskryminację, bezprawne rozwiązanie stosunku pracy czy też naruszenie dóbr osobistych), to naruszający działaniami odwetowymi także inne przepisy prawa, niezależnie od sankcji przewidzianej za podjęcie działań odwetowych, będzie ponosić odpowiedzialność także z tytułu tych innych naruszeń.

Roszczenia osoby, która poniosła szkodę na skutek zgłoszenia przez sygnalistę nieprawdziwych informacji

Prawo do odszkodowania i/lub zadośćuczynienia będzie miała również osoba, która poniosła szkodę na skutek świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji przez sygnalistę (np. pracodawca lub osoba, której zgłoszenie dotyczy). W tym przypadku źródłem odpowiedzialności – zgodnie z treścią projektowanej ustawy – ma być naruszenie dóbr osobistych takiej osoby, przez co ewentualne jej dochodzenie również odbywać się będzie na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Taka osoba będzie musiała wykazać – podobnie jak sygnalista, wobec którego podjęto działania odwetowe – zdarzenie powodujące szkodę, jej wysokość oraz związek przyczynowy pomiędzy tym zdarzeniem a wystąpieniem szkody.

W tym przypadku projektodawca nie uregulował minimalnej wysokości odszkodowania – jej wysokość będzie więc zależeć od konkretnego stanu faktycznego i rozmiaru szkody wyrządzonej zgłoszeniem nieprawdziwych informacji. Warto również zwrócić uwagę, że projektodawca użył wyrazu „świadome” – przewidywać można, że ewentualne dochodzenie roszczeń przez osobę poszkodowaną na skutek działań sygnalisty będzie wymagało wykazania owej świadomości, co może okazać się trudnym zadaniem.

Co powinni zrobić pracodawcy, aby przeciwdziałać występowaniu sytuacji uzasadniających zastosowanie wobec nich kar przewidzianych w projekcie ustawy?

Przede wszystkim podmioty zobowiązane do ustalenia procedury zgłoszeń wewnętrznych nie powinny przeciągać jej wprowadzenia – przewidziany w projekcie ustawy okres vacatio legis wynosi 3 miesiące od dnia publikacji ustawy w Dzienniku Urzędowym, wobec czego okres na wdrożenie stosownej procedury nie jest zbyt długi. Stosowna procedura powinna oczywiście spełniać wszystkie wymagania stawiane przepisami ustawy o sygnalistach. Odpowiednio dopasowane i spełniające wymogi regulacje wewnętrzne, jak również poprawne ich stosowanie w praktyce stanowią gwarancję braku zastrzeżeń organów ścigania.

Poza tym pracodawcy powinni od początku wejścia w życie procedur zgłoszeń wewnętrznych instruować pracowników o doniosłości zgłoszeń w miejscu pracy. Pracownicy muszą mieć świadomość, że karane (i rodzące odpowiedzialność odszkodowawczą) jest nie tylko nieprawidłowe zachowanie pracodawcy lub osób działających w jego imieniu w zakresie whistleblowingu. Sankcje przewidziane są również dla osób, które dokonują zgłoszeń w złej wierze, mając świadomość, że przekazywane w nich informacje nie są prawdziwe.

Przemysław Zając