Strategii i działaniom, które mają być podjęte na jej skutek, przypisuje się szczególne znaczenie, gdyż:

• od 2016 r. (kiedy uchylono poprzednio obowiązującą strategię migracyjną) w Polsce nie było formalnego programu dotyczącego migracji,
• w Polsce przebywa aż 2,3 mln – 2,5 mln cudzoziemców, których pobyt można określić jako długookresowy (tj. przekraczający 12 miesięcy),
• w ostatnich latach w Polsce identyfikuje się szereg nieprawidłowości w sferze szeroko pojętej migracji i chodzi nie tylko o  tzw. aferę wizową, brak kontroli nad pośrednikami wizowymi i generalnie nad dopuszczaniem cudzoziemców do polskiego rynku pracy, nadużycia w obszarze funkcjonowania pośredników w zatrudnianiu czy w procedurach rekrutacji na studia wyższe, ale także ogólną niewydolność organów prowadzących postępowania imigracyjne skutkującą nagminnym naruszaniem przez nie obowiązujących przepisów.).

Poniżej przedstawiamy kluczowe aspekty planowanych w ramach strategii działań.

Wjazd i pobyt w Polsce

Strategia kładzie nacisk na kontrolę dostępu cudzoziemców do terytorium Polski. Zmierza do pozyskiwania pełnej wiedzy na temat tego, kto, w jakim celu i na jaki czas wjechał i przebywa w Polsce. Aby zaś wesprzeć efektywny system powrotów cudzoziemców, których pobyt w Polsce jest nieuzasadniony lub wręcz niepożądany, powstać ma tzw. krajowy program powrotowy, przewidujący dwa warianty powrotu cudzoziemców do kraju pochodzenia: dobrowolny i przymusowy.

W zakresie legalizacji pobytu strategia przewiduje także uproszczenie procedur dla cudzoziemców w przedłużaniu legalnego pobytu w Polsce.

Selektywność polityki wizowej

Strategia zakłada selektywność polityki wizowej, która polega na przyznaniu Radzie Ministrów uprawnienia do formułowania na bieżąco zasad, na jakich obywatele innych państw mogą wjechać do Polski. Zasady te mogą ulegać zmianie w zależności od aktualnych potrzeb polskiego rynku pracy czy sytuacji geopolitycznej.

Selekcja ma z jednej strony uwzględniać kraj pochodzenia (obywatele niektórych państw mogą korzystać z preferencji w otrzymaniu wiz), a z drugiej – profil obywateli (np. ich wysokie kwalifikacje i pożądane umiejętności). Czynnikami dodatkowymi mogą być m.in. wysokość wynagrodzenia cudzoziemca czy zapotrzebowanie na zagranicznych pracowników z uwagi na realizację inwestycji strategicznych dla państwa.

W toku realizacji strategii ma także (jeszcze bardziej) zostać wzmocniona autonomia decyzji urzędników konsularnych w zakresie wydawania wiz, co ma zapobiegać wydawaniu wiz osobom do tego nieuprawnionym.

Kontrola studentów

W związku ze zidentyfikowanymi nadużyciami zmienić się mają zasady rekrutacji i odbywania przez cudzoziemców studiów w Polsce. Rozważane jest nawet wprowadzenie certyfikacji znajomości języka wykładowego czy limitów rekrutacyjnych w zakresie przyjmowania cudzoziemców na poszczególnych kierunkach studiów.

Ze względu na relatywnie wysoki odsetek cudzoziemców rezygnujących ze studiów w Polsce lub niepodejmujących ich po pozytywnej rekrutacji (co daje podstawy do uznania, że cudzoziemcy traktują studia instrumentalnie – wyłącznie jako podstawę wniosku wizowego / pobytowego) planowane jest wprowadzenie względem cudzoziemców półrocznego (semestralnego) zamiast rocznego rozliczenia w zakresie nieobecności na zajęciach. Umożliwi to szybsze niż obecnie unieważnianie wiz udzielonych w celu odbycia studiów lub cofanie zezwoleń na pobyt czasowy udzielonych w celu fikcyjnego podjęcia studiów.

Dodatkowymi, choć jeszcze niesprecyzowanymi obowiązkami mają być również obarczone same podmioty szkolnictwa wyższego. Zmienione (jak należy zakładać – zaostrzone) mają też zostać zasady ich wpisywania na listę podmiotów mających prawo do rekrutacji cudzoziemców.

Automatyzacja i cyfryzacja procedur wizowych i pobytowych

Zgodnie ze strategią planowane jest sukcesywne wdrażanie nowych narzędzi informatycznych umożliwiających jak najpełniejszą automatyzację i cyfryzację procedur (co od lat pojawia się w różnych projektach zmian legislacyjnych i debacie publicznej). Narzędzia te mają również umożliwiać efektywną wymianę informacji między konsulatami, urzędami oraz innymi instytucjami w Polsce.

Celem tych działań jest nie tylko usprawnienie, ujednolicenie i przyspieszenie procedur, ale także sprawniejsze weryfikowanie danych cudzoziemców oraz eliminacja niepożądanych praktyk, takich jak działania nielegalnych lub nieuczciwych pośredników (tj. takich, którzy nadużywają procedur, występując o wizy lub zezwolenia pobytowe jedynie dla pozoru).

Praca w Polsce

System punktowy dopuszczania cudzoziemców do polskiego rynku pracy

Nadrzędnym celem strategii w zakresie dostępu cudzoziemców do rynku pracy wydaje się zapewnienie braku uszczerbku dla lokalnej siły roboczej i sięganie po siłę zagraniczną wyłącznie pomocniczo (w razie wystąpienia deficytów na polskim rynku pracy). Jest to tzw. punktowy system dopuszczania cudzoziemców do polskiego rynku pracy – tj. wyłącznie w takim zakresie i w takich obszarach (np. sektorach gospodarki), w których występują deficyty ze strony polskiego rynku pracy.

Wyzwaniem tego systemu może okazać się ustalenie szczegółowych zasad jego funkcjonowania, a przede wszystkim uniwersalnych kryteriów przyznawania punktów cudzoziemcom.

Specjalna procedura uzyskania dostępu do polskiego rynku pracy

Konsekwencją ww. systemu punktowego ma być możliwość skorzystania ze specjalnej (jak należy zakładać – uproszczonej) procedury uzyskania dostępu do polskiego rynku pracy w tych obszarach, w których występuje szczególne zapotrzebowanie na zagraniczną siłę roboczą.

Warunkami skorzystania ze specjalnej procedury mają być:

• posiadanie obywatelstwa kraju OECD lub państwa, z którym Polska lub Unia Europejska ma podpisaną i skutecznie realizowaną umowę o readmisji,
• posiadanie unikatowych, wysokospecjalistycznych umiejętności lub brak możliwości znalezienia pracownika o takich umiejętnościach w Polsce,
• otrzymywanie wynagrodzenia miesięcznego co najmniej porównywalnego z pracownikami polskimi w danej branży, tak aby w tym zakresie nie tworzyć nieuczciwej konkurencji,
• złożenie wniosku przez pracodawcę realizującego inwestycje w Polsce o strategicznym znaczeniu dla gospodarki lub obronności państwa.

Nie jest przy tym jasne, czy ww. warunki muszą być spełnione kumulatywnie (należałoby zakładać, że nie) i na czym dokładnie ma polegać „specjalna” procedura dostępu do rynku pracy.

Rewizja listy państw, których obywatele są objęci tzw. procedurą oświadczeniową

Choć utrzymana ma być sama instytucja oświadczenia o powierzeniu wykonywania pracy cudzoziemcowi (tj. procedura znacznie szybsza i uproszczona w porównaniu z uzyskiwaniem zezwolenia na pracę), to jednak zweryfikowany ma zostać katalog państw, których obywatele mogą być nią objęci. Obecnie są to obywatele: Ukrainy, Białorusi, Mołdawii, Gruzji i Armenii. Strategia nie precyzuje, czy katalog tych państw ma zostać poszerzony, czy przeciwnie – ograniczony, ani też według jakich kryteriów.

Ograniczenie pracy sezonowej

Strategia wskazuje, że trzeba wyeliminować nadużycia w zakresie zezwoleń na pracę sezonową, jednocześnie zapewniając możliwość uzupełnienia deficytów niemożliwych do zaspokojenia pracownikami z Polski (np. w sektorze rolnictwa). Zbadana ma zostać w tym względzie możliwość nałożenia na pracodawców obowiązku ponoszenia pełnych lub częściowych kosztów powrotu pracowników sezonowych do państw ich pochodzenia.

Integracja

Strategia szczegółowo opisuje politykę integracyjną cudzoziemców, podkreślając, że proces ten powinien być dwukierunkowy, co oznacza zarówno dostosowanie się cudzoziemców do polskich norm, jak i odpowiedzialność społeczeństwa przyjmującego za przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i niepożądanym zjawiskom takim jak rasizm. W dokumencie podkreślono także znaczenie edukacji i znajomości języka polskiego dla procesu integracji oraz rolę współpracy pomiędzy rządem, samorządami i organizacjami społecznymi w procesie integracji. Polska ma prowadzić aktywną politykę integracyjną, z naciskiem na preintegrację w przypadku cudzoziemców przybywających w ramach łączenia rodzin, co ma zapobiegać, m.in. powstawaniu zamkniętych społeczności.

Kontrowersje w zakresie ochrony międzynarodowej

Jednym z aspektów strategii migracyjnej na lata 2025–2030, który zdążył już wzbudzić najwięcej kontrowersji i, przede wszystkim, głosów sprzeciwu, jest wskazanie na możliwość czasowego i terytorialnego zawieszania prawa do składania wniosków o azyl w sytuacjach, gdy napływ migrantów może destabilizować państwo. Wprowadzenie takich rozwiązań, choć trudno o nich na tym etapie dyskutować z uwagi na bardzo ogólnikowe, a nawet niejasne, ujęcie tej kwestii w strategii, niewątpliwie byłoby trudne do pogodzenia z prawami człowieka oraz prawem międzynarodowym.

***

Z uwagi na bardzo generalny (czysto kierunkowy) charakter strategii jej jednoznaczna ocena jest utrudniona – ocenić będzie można dopiero konkretne rozwiązania systemowe i prawne przyjęte jako wyraz jej realizacji.

Bez wątpienia nadrzędnym celem strategii jest uszczelnienie procesów migracyjnych. Założenia strategii ściśle łączą politykę migracyjną z kwestiami bezpieczeństwa narodowego, zwłaszcza w kontekście ochrony granic. To podejście niewątpliwie w istotnej mierze podyktowało rozkład akcentów w strategii.

Jednak przy realizacji strategii migracyjnej dla Polski bezwzględnie należy wyważyć z jednej strony potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa publicznego i pełnego wykorzystania „lokalnych” zasobów rynku pracy, a z drugiej strony – zalety otwartości na zagraniczny kapitał roboczy i intelektualny, jak również względy niezmiennie zauważalnych w niemalże całej gospodarce braków kadrowych, których nie pokryjemy bez zagranicznego kapitału ludzkiego. Wydaje się, że strategia tę drugą stronę pomija lub co najmniej traktuje jako drugorzędną, oferując w tym zakresie szczątkowe rozwiązania. Tymczasem często niedopowiadająca prawu praktyka organów (m.in. rażące naruszanie ustawowych terminów załatwiania spraw) i rygoryzm przepisów, o które oparte są procedury, jeśli pozostaną niezmienione mogą dalej i na długo zniechęcać zagranicznych pracowników i zagranicznych inwestorów do tego, by wiązać przyszłość z polskim rynkiem gospodarczym. To zaś może odbić się negatywnym i długotrwałym echem w polskiej gospodarce.

Kluczową kwestią pozostaje także realny zakres kompetencji, jakie zostaną przyznane Międzyresortowemu Zespołowi do spraw Migracji – tj. gremium odpowiedzialnemu za spójne kształtowanie polityki migracyjnej w Polsce i za przeprowadzenie (do końca 2027 r.) przeglądu jej realizacji. Harmonizacja i jednolita praktyka w procesach migracyjnych (w tym w szczególności w zakresie wydawania wiz oraz zezwoleń na pobyt albo pracę) jest bowiem od dawna postulowana i zdecydowanie pożądana społecznie.

Należy mieć nadzieję, że w kolejnych etapach ustalania i wdrażania polityki migracyjnej w większym stopniu uwzględnione zostaną głosy i opinie ekspertów, pracodawców oraz organizacji pozarządowych – tak by przygotowane rozwiązania jak najbardziej odpowiadały realiom migracyjnym oraz rynkowi pracy w Polsce.

Magdalena Świtajska, adwokat, wspólnik, praktyka prawa pracy i globalnej mobilności 

Aleksandra Wójcik, adwokat, praktyka prawa pracy i globalnej mobilności

Katarzyna Sawicka, adwokat, praktyka prawa pracy i globalnej mobilności